Edukacja pozaformalna – efektywna nauka z przyjemnością

Co jest celem edukacji jako takiej? Rozwijanie kompetencji, to oczywiste. Kompetencje zaś mają 3 wymiary: wiedzę, umiejętności, postawy. Nie wystarczy, że wiemy, jak użyć czasu przeszłego w języku angielskim, a nawet, że umiemy zbudować zdania o tym, co wydarzyło się w poprzednim dniu, skoro nie mamy wiary w siebie, żeby mówić lub nie mamy potrzeby, aby używać języka obcego. Tymczasem szkoły zwykle zajmują się wiedzą, w mniejszym stopniu umiejętnościami (chyba że są to szkoły zawodowe), a prawie w ogóle nie organizują procesu nauczania wokół postaw.

Robert Firmhofer w artykule “W szkole czy poza szkołą: jak się uczymy w epoce postindustrialnej”, przytacza wyniki badania ROSE The Relevance of Science Education zainicjowanego przez badaczy norweskich i przeprowadzonego w kilkudziesięciu krajach na świecie. Okazuje się, że “wysoka efektywność nauczania w szkole, formalnie weryfikowana i certyfikowana, wpływa na sceptyczną, a czasem negatywną postawę młodych ludzi wobec dziedzin, w których osiągnęli znaczną biegłość”. Edukacja formalna tworzy często pułapkę uczenia się dla ocen, świadectw i certyfikatów, marginalizując prawdziwe zainteresowanie i poczucie sensu.

W ostatnich latach szkoła odnotowuje duży spadek motywacji uczniów do nauki. Jeśli weźmiemy pod uwagę 3 motywatory opisane przez Daniela H. Pinka w książce “Drive. Kompletnie nowe spojrzenie na motywację” – autonomię, mistrzostwo (potrzeba kompetencji) i cel oraz dorzucimy do tego potrzebę  związku z innymi (z teorii Deciego i Ryana), to zauważymy przyczynę. Bardzo sformalizowane formy nauki zawierają te elementy w bardzo małym stopniu.

Edukacja formalna ma program nauczania, związany z nim plan aktywności i zdefiniowaną zawartość, zwykle  opartą na teorii, w mniejszym stopniu na praktyce. Dlatego też uczniowie mają szansę zaspokajać potrzebę kompetencji tylko częściowo, rzadko mogąc się wykazać w działaniu. Poczucie celu i sensu nauki jest mocno zaburzone, sposób prezentacji poruszanych tematów często nie ma związku ani z zainteresowaniami ucznia, ani z otaczającą rzeczywistością. Jeszcze gorzej jest z autonomią, ponieważ proces nauczania jest całkowicie zorganizowany przez dorosłych, a przekaz płynie w jedną stronę od nauczyciela do ucznia. Dodatkowo, poszczególne etapy tego procesu są zakończone sprawdzeniem nabytej wiedzy poprzez np. egzaminy, testy. Ocenianie ma najczęściej charakter indywidualny, wzmacniając konkurencję zamiast współpracy.

(Powyższy opis nie ma nic wspólnego z krytyką szkoły jako takiej. W wysoko zorganizowanym społeczeństwie potrzebujemy określonych struktur i standardów nauczania. Ważne jest tylko, aby na bieżąco monitorować wprowadzane rozwiązania i zdawać sobie sprawę z ich efektów, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. I wiele szkół tak właśnie robi.)

Opozycją powyższej formy jest edukacja nieformalna – jednostka wykorzystuje wpływ edukacyjny środowiska, w którym przebywa zbierając obserwacje i doświadczenia. Uczy się od rodziny, przyjaciół, sąsiadów, kolegów itd., przyswajając mimochodem rzeczy zasłyszane, obserwowane, powtarzane, to co dla niej ważne, nowe, ciekawe.  Często do tej kategorii są zaliczane zajęcia na kółkach zainteresowań lub w muzeach, centrach nauki, galeriach, teatrach, ogrodach zoologicznych, teatrach czy bibliotekach. Edukacja nieformalna nie ma celu, struktury ani planu.

Co jednak zrobić,  jeśli chcemy zrealizować określone cele edukacyjne, ale też dać autonomię i poruszyć głowę (wiedza), ręce (umiejętności) i serce (postawy)? Odpowiedzią może być edukacja pozaformalna.  Jej przebieg jest wcześniej zaplanowany i zorganizowany,  posiada określone narzędzia i strukturę.  Jednak w odróżnieniu od edukacji formalnej uczący się jest w centrum, jego potrzeby i aspiracje są uwzględniane i mają wpływ na przebieg całego procesu. Uczestnictwo jest dobrowolnie i nie jest oceniane.

Edukacja pozaformalna wychodzi od doświadczenia – uczestnicy za pomocą gier i symulacji są wrzucani w sam środek aktywności. Wykonują je w grupach dzieląc się zadaniami w sposób, który wykorzystuje ich mocne strony, gdyż każdy wybiera obszar, w którym czuje się najlepiej. W ten sposób zbierają doświadczenia, które następnie poddane są refleksji.  Po zadaniu przeprowadzana jest sesja pytań, aby uczestnicy nie zostali z trudnymi uczuciami i mogli je uporządkować. Poza tym mają okazję przyjrzeć się swoim zasobom, powiązać zadanie z realnym życiem, poszukać sposobów na zmiany. Przykładowe pytania:
•    Jak się czułeś/łaś w trakcie i po aktywności? Co cię poruszyło?
•    Jaka była twoja rola w zadaniu? Co się udało osiągnąć i dzięki czemu?
•    Co zapamiętasz?
•    Czy znasz podobne sytuacje z życia, swojego lub innych?
•    Co byś zmienił/a w swoim życiu, wokół siebie? W jaki sposób?
Jest też indywidualny czas na przemyślenia. Dzięki temu uczniowie zyskują nie tylko cenną wiedzę o sobie samych, ale też narzędzie do pogłębiania jej. Są również zachęcani do robienia notatek.

Pozaformalne podejście do edukacji rozwija kompetencje w sposób kompleksowy – wiedzę, umiejętności i postawy, buduje motywację wewnętrzną – uczący się mają autonomię, w jakim stopniu zaangażują się w zadanie i w jaki sposób je wykonają. Uczniowie wykazują się osiągnięciami nie tylko na polu wiedzy, ale przede wszystkim w działaniu, na dodatek w obszarach, w których czują się najlepiej (efekt podziału zadań w zespole). Powiązanie ćwiczeń z ich doświadczeniami i sytuacjami życiowymi wzmacnia poczucie sensu.

Edukacja pozafomalna stawia problemy nie dając gotowych rozwiązań, lecz mobilizując do działania. Zadania i tematy są interesujące, bo uwzględniają perspektywę młodych ludzi. Umożliwia współpracę w grupie, a dzieci i młodzież najlepiej uczą się od siebie nawzajem, zwłaszcza kiedy mogą pokazać swoje mocne strony. Dzięki etapowi refleksji uczestnicy zwiększają świadomość tego, czego się uczą i po co, a to wpływa na efektywność przyswajania. Uczestnicy zyskują cenną wiedzę o samych sobie – lepiej rozpoznają swoje emocje i uczą się je wykorzystywać, poznają swoje mocne strony, określają dążenia i drogi dojścia do celu. To zwiększa ich poczucie własnej wartości.

Więcej informacji na ten temat znajdziecie na stronie Wikiakademia.pl. w zakładce Edukacja pozaformalna (http://wikiakademia.pl/projekty/edukacja-poza-formalna/). Są tam między innymi scenariusze zajęć i prezentacje narzędzi, powstałe w wyniku projektu “Non-formal Education is My Power!” (Edukacja pozaformalna to moja siła) zrealizowanego w grudniu 2015  przez Oddział Opolski Polskiego Związku Głuchych, a sfinansowanego ze środków programu Erasmus+. Zachęcam do zostawiania swoich komentarzy i pomysłów.

Autorka: Małgorzata Chojecka – założycielka platformy edukacyjnej WikiAkademia, w ramach której prowadzi szkolenia i moderuje kursy on-line, pisze artykuły i opracowuje materiały szkoleniowe. Koordynatorka Internetowego Uniwersytetu Mądrego Wychowania Fundacji „ABCXXI – Cała Polska czyta dzieciom”, uczestniczy w opracowywaniu programów szkoleniowych, których celem jest podnoszenie umiejętności wychowawczych rodziców i nauczycieli.

foto: oregondot (CC BY 2.0), Polska Zielona Sieć (CC BY-NC 2.0), Jon Nicholls (CC BY 2.0), wikipedia