Najpopularniejszy podręcznik historii na świecie

Pierwszy raz na książkę Ernsta Gombricha trafiłem zupełnie przypadkiem – ktoś ze znajomych wręczył mi ją mówiąc: “Masz, pewnie ci się spodoba”. Z lekkim dystansem otworzyłem “O sztuce”, najpierw przejrzałem ilustracje, potem przeczytałem pierwszą stronę, a potem… trzy zarwane wieczory i westchnięcie po po skończonej lekturze: “Ech, gdybym trafił na tę książkę za młodu, może dziś byłbym artystą…”. Ale po kolei.

Ernst Gombrich nie planował kariery pisarskiej, a już na pewno nie myślał, że zostanie autorem jednej z najpopularniejszych książek o historii świata. Owszem, był historykiem, ale… sztuki. W 1935 roku obronił pracę doktorską na Uniwersytecie Wiedeńskim i zaczął się rozglądać za pracą. Sęk w tym, że pracy dla niego nie było. Zapotrzebowanie na historyków sztuki nigdy nie jest szczególnie wielkie. Na szczęście Gombrich miał przyjaciół. Jeden z nich, redaktor w pewnym wydawnictwie, zaproponował mu przetłumaczenie angielskiego podręcznika historii dla dzieci. Książka zupełnie Gombricha nie zachwyciła. Stwierdził wręcz, że sam napisałby znacznie lepszą.

I tu mała retrospektywa. W czasie pisania pracy doktorskiej Gombrich korespondował z córeczką swoich przyjaciół, która koniecznie chciała wiedzieć, co takiego sprawia, że całymi godzinami nic, tylko pisze i pisze. W odpowiedzi Gombrich opisał jej w zrozumiały dla dziecka sposób temat swego doktoratu. Co więcej, uświadomił sobie, że taki sposób pisania, jakże inny od hermetycznych, naukowych dzieł, którymi zajmował się w czasie studiów, sprawia mu ogromną przyjemność i wnosi powiew świeżości do jego akademickiego gabinetu.

„Gombrich – pisze jego wnuczka w przedmowie do „Krótkiej historii świata dla młodszych i starszych” – był przekonany, że większość rzeczy można inteligentnemu dziecku wytłumaczyć prostymi słowami, bez trudnych terminów fachowych. Napisał więc barwny rozdział o czasach rycerzy i posłał wydawcy”. W ten sposób powstał najpopularniejszy podręcznik historii na świecie.

Jego „Krótka historia świata dla młodszych i starszych” została przełożona na wiele języków i doczekała się licznych wznowień. Gombrich stale ją poprawiał, dzięki czemu przez lata nie straciła na aktualności. Podobnie ma się z jego kolejną książką popularnonaukową, czyli „O sztuce”, którą wydał w roku 1950. W niej opisał rozwój sztuki od czasów najdawniejszych do współczesności. Uczynił to na podobnej zasadzie: opisując poszczególne zagadnienia językiem prostym i barwnym, uzupełniając tekst licznymi ilustracjami. Książka natychmiast wspięła się na szczyt listy bestsellerów, do dziś sprzedano jej ponad siedem milionów egzemplarzy.

Bibliografia Gombricha zawiera o wiele więcej pozycji. Oprócz prac naukowych napisał też m.in. „Zmysł porządku. O psychologii sztuki dekoracyjnej”, „Sztuka i złudzenie. O psychologii przedstawienia obrazowego” czy „Symbole i symbolika”. Jednak do dziś to „Krótka historia świata…” i „O sztuce” są jego najpopularniejszymi dziełami.

Książki Ernsta Gombricha teoretycznie przeznaczone są dla młodego czytelnika, ale jestem pewien, że i dla dorosłego będą prawdziwym odkryciem. Ja byłem zachwycony klarownością w pokazywaniu skomplikowanych zdarzeń, procesów i zależności. Gombrich potrafi – tylko i aż – opisać „co i jak” w sztuce i w historii. Jego proza sprawia, że otwieramy szeroko oczy mówiąc w do siebie w myślach” Ależ to oczywiste! Nareszcie łapię, o co w tym wszystkim chodzi!”. Dzięki Gombrichowi słynny „Czarny kwadrat” Malewicza, obiekt niezliczonych szyderstw, zyska nasze uznanie, bo zrozumiemy ideę, która za nim stoi. A upadek Cesarstwa Rzymskiego będzie logiczną konsekwencją wydarzeń, przez które austriacki autor przeprowadzi nas za rękę. Krótko mówiąc twórczość Gombricha to szeroko otwarta brama z napisem „Nie bój się, to prostsze niż myślisz”.

Nakład „Krótkiej historii świata dla młodszych i starszych” jest obecnie wyczerpany, pozycji tej należy szukać w bibliotekach i antykwariatach. Dobra wiadomość jest taka, że „O sztuce” znów trafiło na księgarskie półki. Wydawnictwo Rebis dosłownie kilka dni temu wypuściło kolejne (które to już?) wydanie tej pozycji.

Gorąco polecam książki Ernsta Gombricha! Kupcie je waszym dzieciom, bo dzięki nim juniorzy znajdą przyjemność w poznawaniu tajemnic historii i sztuki. A przy okazji sięgnijcie po nie sami. Jestem pewien, że nie będziecie w stanie się od nich oderwać i – tak jak ja – raz na jakiś czas sięgniecie po nie, żeby odświeżyć swoją wiedzę o świecie.

Autor: Wojciech Musiał

Zdjęcia: Rebis, archiwum autora